Άτυπη Διάσκεψη, Δρ. Νικόλαος Στέλγιας., Κραν Μοντανά, Κυπριακό
Του Δρ. Νικόλαου Στέλγια
Οκτώ χρόνια μετά τη δραματική κατάρρευση των συνομιλιών στο Κραν Μοντάνα, το Κυπριακό επιστρέφει στο προσκήνιο με μια νέα άτυπη διάσκεψη στη Νέα Υόρκη, στις 16-17 Ιουλίου. Με τη συμμετοχή του ΟΗΕ, των δύο ηγετών και των τριών εγγυητριών δυνάμεων (Ελλάδα, Τουρκία, Ηνωμένο Βασίλειο), η συνάντηση αυτή επιχειρεί να ανιχνεύσει εάν υπάρχει κοινό έδαφος για την επανέναρξη ουσιαστικών διαπραγματεύσεων. Ωστόσο, η αφετηρία είναι εξαιρετικά δύσκολη, με τις επίσημες θέσεις των πλευρών να παραμένουν εκ διαμέτρου αντίθετες και το φάσμα της οριστικής διχοτόμησης να πλανάται πιο απειλητικό από ποτέ.
Η διεθνής κοινότητα, δια του ΟΗΕ, επιμένει στη διατήρηση του διαλόγου. Η Προσωπική Απεσταλμένη του Γενικού Γραμματέα, Μαρία Άνχελα Ολγκίν Κουεγιάρ, προσπαθεί να κρατήσει ζωντανή τη διαδικασία, εστιάζοντας παράλληλα σε νέα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης για τη βελτίωση του κλίματος. Η πρόσφατη έκθεση του Γενικού Γραμματέα Αντόνιο Γκουτέρες είναι αποκαλυπτική: αν και οι δικοινοτικές εντάσεις έχουν αμβλυνθεί κατά το τελευταίο διάστημα, οι πλευρές «απέχουν ακόμη από τον στόχο της επανέναρξης των διαπραγματεύσεων», μια διαπίστωση που βρίσκει σύμφωνη και τη Λευκωσία. Η απουσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τη διάσκεψη, κατόπιν τουρκικού βέτο, υπογραμμίζει την προσπάθεια της Άγκυρας να περιορίσει τον ρόλο των Βρυξελλών και να επαναφέρει τη συζήτηση στο αυστηρό πλαίσιο των κοινοτήτων και των εγγυητριών δυνάμεων. Σε αυτό το πλαίσιο, η ενεργή διπλωματική κινητικότητα του Ηνωμένου Βασιλείου, το οποίο επιδιώκει να εντάξει την Τουρκία και τους Τουρκοκύπριους στη νέα δυτική αρχιτεκτονική ασφαλείας, θυμίζει έντονα τις ισορροπίες της ψυχροπολεμικής περιόδου που οδήγησαν στις συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου.
Από την πλευρά του ελληνοκυπριακού άξονα, η Αθήνα διατηρεί τη σταθερή της θέση υπέρ της διζωνικής, δικοινοτικής ομοσπονδίας (ΔΔΟ), παρέχοντας διπλωματική στήριξη στη Λευκωσία και εκπέμποντας, το τελευταίο διάστημα, μηνύματα αρμονίας και συντονισμού. Η ελληνοκυπριακή πλευρά, υπό τον Πρόεδρο Νίκο Χριστοδουλίδη, επιμένει επισήμως στην ίδια φόρμουλα. Ωστόσο, η στάση της κυβέρνησής του εγείρει σοβαρά ερωτήματα που παραμένουν αναπάντητα: Πώς ακριβώς ερμηνεύει τις κρίσιμες πτυχές της πολιτικής ισότητας και του καταμερισμού εξουσιών; Είναι διατεθειμένη να συζητήσει εναλλακτικά σχήματα για τις εγγυήσεις που θα ικανοποιούσαν τις ανησυχίες της Τουρκίας; Υπάρχει πραγματική βούληση για ενεργειακή συνεργασία με την Άγκυρα; Επιπλέον, η πολιτική απομόνωση του κ. Χριστοδουλίδη, η αυξανόμενη εξάρτησή του από ακροδεξιά μορφώματα, η εστίαση σε δικαστικές διαμάχες για το περιουσιακό και η απουσία διαβεβαιώσεων για την ομαλή λειτουργία των οδοφραγμάτων σε περίπτωση ένταξης στη ζώνη Σένγκεν, συνθέτουν μια εικόνα αμφιθυμίας και στρατηγικής αμηχανίας.
Στην αντίπερα όχθη, το δίδυμο Άγκυρας-Τουρκοκυπρίων προσέρχεται με τη γνωστή ρητορική της λύσης δύο κυρίαρχων, ισότιμων κρατών. Η Άγκυρα προωθεί την αναβάθμιση του ψευδοκράτους μέσω του Οργανισμού Τουρκικών Κρατών και θέτει ως προϋπόθεση για την επανέναρξη των συνομιλιών την αποδοχή των «3Α» (απευθείας εμπόριο, σχέσεις, πτήσεις). Ο Τουρκοκύπριος ηγέτης, Ερσίν Τατάρ, διεκδικεί την επανεκλογή του με αυτή τη σημαία, ενώ ο βασικός του αντίπαλος, Τουφάν Έρχιουρμαν, παραμένει πιστός στο ομοσπονδιακό μοντέλο.
Μια Νέα Πρόταση στο Τραπέζι;
Ενώ οι επίσημες θέσεις μοιάζουν αγεφύρωτες, παρασκηνιακά φαίνεται να «ακροβατεί» μια νέα ιδέα, ένα υβριδικό μοντέλο που επιχειρεί να συνδυάσει στοιχεία ομοσπονδίας και συνομοσπονδίας. Ο έμπειρος Τουρκοκύπριος δημοσιογράφος Γιουσούφ Κανλί, από την Άγκυρα, σκιαγραφεί μια τέτοια πρόταση, η οποία, όπως αναφέρει, έχει ήδη αποτελέσει αντικείμενο «ασκήσεων επί χάρτου» στον άξονα Άγκυρας-Δύσης. Η κεντρική ιδέα, όπως την παρουσιάζει, είναι η υπέρβαση των «εννοιολογικών παγίδων» (ομοσπονδία, δύο κράτη) και η μετάβαση σε μια «λειτουργική αρχιτεκτονική συμβίωσης» που δεν θα βασίζεται σε ταμπέλες, αλλά σε θεσμούς που λειτουργούν.
Το μοντέλο αυτό προτείνει:
Εκτελεστική Εξουσία (Ελβετικού Τύπου): Ένα πενταμελές Προεδρικό Συμβούλιο, αποτελούμενο από τρεις Ελληνοκύπριους και δύο Τουρκοκύπριους. Η προεδρία θα εναλλάσσεται κάθε έξι μήνες. Οι αποφάσεις θα λαμβάνονται με ομοφωνία ή με καθορισμένη ειδική πλειοψηφία, η οποία θα απαιτεί τη θετική ψήφο τουλάχιστον ενός μέλους από κάθε κοινότητα. Αυτή η δομή επιχειρεί να θεσμοθετήσει την πολιτική ισότητα, διασφαλίζοντας παράλληλα τη δημογραφική πλειοψηφία.
Ρόλος της Τουρκίας: Η Τουρκία, αν και εκτός ΕΕ, θα πρέπει να έχει ισότιμο καθεστώς με την Ελλάδα. Αυτό περιλαμβάνει την παραχώρηση ίσων δικαιωμάτων στους Τούρκους πολίτες με τους Έλληνες πολίτες όσον αφορά την ελεύθερη κυκλοφορία, εγκατάσταση και απόκτηση περιουσίας εντός της Κύπρου. Η Τουρκία δεν θα είναι απλώς μια εγγυήτρια δύναμη, αλλά ένας «ιδρυτικός εταίρος» της λύσης.
Ασφάλεια: Η Συνθήκη Εγγυήσεως του 1960 δεν θα καταργηθεί, αλλά θα επικαιροποιηθεί. Προτείνεται η παραχώρηση στην Τουρκία μιας περιορισμένης στρατιωτικής βάσης (χερσαίας, αεροπορικής, ναυτικής), αντίστοιχης με τις Βρετανικές Κυρίαρχες Βάσεις, για την παροχή μιας αισθητής και απτής εγγύησης ασφάλειας στην τουρκοκυπριακή πλευρά.
Κίνδυνος Σένγκεν: Η πρόταση αναγνωρίζει ότι η μονομερής ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στη ζώνη Σένγκεν θα μετατρέψει την Πράσινη Γραμμή σε σκληρό εξωτερικό σύνορο της ΕΕ, παγιώνοντας τη διχοτόμηση. Ως εκ τούτου, απαιτείται ένα ειδικό πρωτόκολλο διαχείρισης των διελεύσεων πριν από οποιαδήποτε τέτοια κίνηση.
Προοπτικές και Εμπόδια
Θα μπορούσε ένα τέτοιο μοντέλο να βρει έδαφος στη Νέα Υόρκη; Προσωπική μου άποψη είναι ότι, από τη σκοπιά των εύθραυστων εσωτερικών πολιτικών ισορροπιών σε Αθήνα, Άγκυρα και Λευκωσία, αυτό το ενδεχόμενο φαντάζει απομακρυσμένο. Στην Αθήνα, η κυβέρνηση αντιμετωπίζει ένα νέο σκάνδαλο και τις φυγόκεντρες τάσεις προς τα ακροδεξιά μορφώματα που συνολικά, δημοσκοπικά, αγγίζουν πλέον το αξιοσημείωτο 15%, καθιστώντας κάθε συζήτηση για «out of the box» λύσεις πολιτικά επικίνδυνη (δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο πρώην Πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς έχει ήδη εντατικοποιήσει τη συνολική αμφισβήτηση των εθνικών πολιτικών της κυβέρνησης). Στην Άγκυρα, η προτεραιότητα είναι το Κουρδικό και η διαχείριση μιας πρωτόγνωρης πολιτικής ανωμαλίας στο εσωτερικό μετά τη σύλληψη του Εκρέμ Ιμάμογλου. Και στη Λευκωσία, η πολιτική σκηνή κινείται ήδη σε ρυθμούς προεκλογικής περιόδου για τις βουλευτικές (2026) και προεδρικές (2028) εκλογές. Υπό αυτές τις συνθήκες, η απομάκρυνση από εθνικά αποδεκτές φόρμουλες αποτελεί ένα εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα και για τις τρεις πρωτεύουσες.
Ωστόσο, δεν πρέπει να αγνοηθεί ο διεθνής παράγοντας. Σε μια εποχή γεωπολιτικής ρευστότητας, με τον πόλεμο στην Ουκρανία, την κρίση στη Μέση Ανατολή και την αντιπαράθεση Δύσης-Κίνας, απρόβλεπτοι εξωγενείς παράγοντες θα μπορούσαν να ωθήσουν τις πλευρές σε λύσεις που σήμερα φαντάζουν αδιανόητες. Εάν ο διεθνής παράγοντας αποφασίσει να ρίξει το βάρος του στο Κυπριακό, οι ισορροπίες μπορεί να αλλάξουν. Αν, όμως, επιλέξει να μην το πράξει, η άτυπη διάσκεψη της Νέας Υόρκης κινδυνεύει να περάσει στην ιστορία ως μια ακόμη μάταιη προσπάθεια για τη διαιώνιση του διαλόγου, με το τελικό αποτέλεσμα να παραμένει, για άλλη μια φορά, κάθε άλλο παρά εγγυημένο.
* Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στον Αγγελιοφόρο στις 10 Ιουλίου 2025
* Για τους τουρκόφωνους αναγνώστες η ανάλυση του Κανλί είναι διαθέσιμη στο Yetkin Report. “Kıbrıs’ta Konuşmuş Olmak İçin Değil, Sonuç Almak Için Konuşmak Zamanı [In Cyprus, It Is Time to Talk to Get Results, Not to Talk for the Sake of Talking],” July 3, 2025. https://yetkinreport.com/2025/07/03/kibrista-konusmus-olmak-icin-degil-sonuc-almak-icin-konusmak-zamani/.